Ochrona dziedzictwa kulturowego od strony prawnej

fot. Danuta Matloch

W nawiązaniu do artykułu Miliony dla zewnętrznych kancelarii prawnych. Tak wicepremier Gliński wydaje pieniądze opublikowanego 12 czerwca br. na portalu wp.pl pragniemy wyjaśnić dlaczego w postępowaniach prowadzonych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego niejednokrotnie konieczne jest zasięgnięcie opinii ekspertów zewnętrznych, posiadających wiedzę i doświadczenie w dziedzinach związanych z ochroną zabytków.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego organem ochrony zabytków

Jednym z obowiązków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest ochrona dziedzictwa narodowego, w tym również ochrona zabytków znajdujących się poza zbiorami muzealnymi i bibliotecznymi. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest też organem ochrony zabytków i w tym zakresie dokonuje rozstrzygnięć jako organ pierwszej instancji albo rozpatruje odwołania od rozstrzygnięć wojewódzkich i samorządowych konserwatorów zabytków jako organ drugiej instancji. Na podstawie ustawy o restytucji narodowych dóbr kultury, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego reprezentuje Skarb Państwa w sprawach dotyczących restytucji dóbr kultury na terytorium  Rzeczypospolitej  Polskiej oraz występuje w postępowaniach cywilnych, karnych i w sprawach o przestępstwa skarbowe, administracyjne, sądowo-administracyjnych, a także w postępowaniach  w sprawach o wykroczenia i wykroczenia skarbowe związanych  z restytucją  dóbr  kultury, jak również reprezentuje Rzeczpospolitą Polską w tym zakresie przed organami i sądami państw obcych.

Ochrona dziedzictwa narodowego

Zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków jest ponad 70 tysięcy, a zabytków ruchomych ponad 200 tysięcy. Zasady ponoszenia tych wydatków określają przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 r. poz. 2187 oraz z 2018 r. poz. 10). Corocznie na ten cel Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozdysponowuje, w ramach udzielanych dotacji celowych, kwotę ponad 100 milionów złotych na działania konserwatorskie przy najbardziej cennych zabytkach będących świadectwem naszej przeszłości. W roku 2018 Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczył na ten cel ponad 142 mln złotych, co stanowiło wzrost o 44% w stosunku do 2016 r.

W trakcie prowadzonych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego postępowaniach administracyjnych, zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji, niejednokrotnie konieczne jest zasięgnięcie opinii ekspertów zewnętrznych, posiadających wiedzę i doświadczenie w dziedzinach związanych z ochroną zabytków. Dokonywane rozstrzygnięcia przesądzają o utrwaleniu tego, co w zabytkach najcenniejsze oraz przeciwdziałają niekorzystnym dla nich zmianom. Natomiast po zakończeniu tych postepowań niezbędna jest obsługa prawna w zakresie reprezentowania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego przed Wojewódzkimi Sądami Administracyjnymi i Naczelnym Sądem Administracyjnym. Obsługę tę wykonują kancelarie adwokackie wyspecjalizowane w postępowaniach sądowych o charakterze administracyjnym. Przymus radcowsko – adwokacki wynika z przepisów  postępowania przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, które organ administracji publicznej jest zobowiązany stosować. Działania wyspecjalizowanych podmiotów w zakresie reprezentacji przed sądami administracyjnymi wpływają na trwałość rozstrzygnięć dokonywanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i tym samym skuteczność systemu ochrony dziedzictwa kultury.

Zasady funkcjonowania systemu ochrony zabytków określają przepisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W trakcie 15 lat od chwili jej uchwalenia była kilkakrotnie nowelizowana, ale wyzwania nowych czasów wymagają również bardziej zasadniczych zmian systemu ochrony zabytków. W tym zakresie niezbędne jest wykorzystywanie wiedzy i doświadczenia ekspertów zewnętrznych, w tym osób zajmujących się prawną stroną ochrony dziedzictwa narodowego. Pozwala to nie tylko na wyeliminowanie błędów w dokonywanych zmianach prawa już na wczesnym etapie procesu legislacyjnego, ale ma to także korzystny wpływ na jego dalszy przebieg.

Spór sądowy często jedynym sposobem na odzyskanie zrabowanych dzieł sztuki

Wykonywanie przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zadań z zakresu restytucji dóbr kultury obejmuje w szczególności występowanie w imieniu Skarbu Państwa w postępowaniach cywilnych i karnych, których celem jest odzyskanie dóbr kultury zrabowanych lub utraconych na skutek II wojny światowej oraz dóbr kultury skradzionych lub nielegalnie wywiezionych z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Podejmowanie działań restytucyjnych jest przy tym jednym z głównych obowiązków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z zakresu ochrony dziedzictwa, wynikających z ustawy o działach administracji rządowej oraz ustawy o restytucji narodowych dóbr kultury. Do podstawowych wydatków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w obszarze restytucji należą koszty zastępstwa procesowego, wykonywanego przez profesjonalnych pełnomocników w kraju i za granicą. Jest to podyktowane faktem, iż w znakomitej większości przypadków jedyną metodą odzyskania skradzionych, utraconych lub nielegalnie wywiezionych dzieł sztuki należących do Skarbu Państwa jest wdanie się w spór sądowy z ich posiadaczem. Spory te z uwagi na swoją specyfikę prowadzone są zarówno na gruncie krajowego jak i obcego prawodawstwa. Jednocześnie postępowania sądowe mające na celu odzyskanie dóbr kultury, których utrata nastąpiła niejednokrotnie ponad 70 lat temu, charakteryzują się niezmiernie zróżnicowanymi stanami faktycznymi i prawnymi, a co za tym idzie należą do skomplikowanych i długotrwałych. Powoduje to, iż dla skuteczności działań restytucyjnych niezbędne jest korzystanie w tym zakresie z wiedzy i doświadczenia zewnętrznych kancelarii prawnych. Należy przy tym nadmienić, że wysiłki Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zmierzające do odzyskania utraconych przez Rzeczpospolitą Polską dzieł sztuki zostały zintensyfikowane w 2017 roku, wraz z wejściem w życie ustawy o restytucji narodowych dóbr kultury, co przełożyło się na wzrost wydatków przeznaczonych na pokrycie kosztów zastępstwa procesowego w tych sprawach. W latach 2011 – 2017  wartość odzyskanych przez MKiDN dzieł sztuki wyniosła ponad 7,8 mln zł.